Een stukje islamitische geschiedenis van Nederland
Door: Sterre Berentzen (moslimarchief.nl)
Wie aan de Nederlandse geschiedenis denkt, denkt al gauw aan de zeventiende eeuw. En wie denkt aan deze veelzijdige en hevig bediscussieerde periode die voorheen nog de Gouden Eeuw werd genoemd, kan niet om de Verenigde Oostindische Compagnie (VOC) heen. De VOC was een Nederlandse handelsonderneming die tijdens haar bestaan (1602-1795) uitgroeide tot het grootste handelsbedrijf ter wereld met een monopolie op de handel tussen Azië en Europa en tevens opereerde als militair en politiek machthebber. Het ‘bedrijf’ heeft een schat aan handgeschreven bronnen achtergelaten; ongeveer 25 miljoen pagina’s aan archiefmateriaal.
Deze archieven van de VOC zijn niet alleen Nederlands erfgoed, maar ook werelderfgoed omdat ze tevens belangrijk zijn voor de geschiedschrijving van andere landen.[1] Ze laten interacties zien tussen landen, volkeren en machthebbers, alsmede tussen de VOC en de islamitische wereld. Om dit echter te kunnen zien, moet met een specifieke bril gekeken worden. In de archieven zoeken op het woord ‘moslim’ of ‘imam’ heeft vrijwel geen zin, omdat die woorden vroeger nauwelijks gebruikt werden[2]. Woorden die wél terugkomen zijn: Mohammedaan of mohammedaanse paap, Maleis – waarmee zowel een moslim als iemand uit de Maleisische/Indische archipel kon worden bedoeld – en zelfs “Macassarisse Priester”[3].
Uit het Dagregister van de gouverneur-generaal van Kaap de Goede Hoop blijkt dat de “Macassarisse Priester, Schjegh Joseph” met zijn aanhang en onderhoudt naar Kaap de Goede Hoop werd gestuurd als politieke banneling.[4] Deze Sheikh Yusuf (ook bekend als Abadin Tadia Tjoessoep of Muhammad Yusuf al-Maqassari) was een hoogstaande moefti van Makassar (in Zuid-Sulawesi) die zelf lesgaf en een prominente leider van een soefi-orde (Tariqa Khalwatiyya/Khalwati orde). Hij was een vijand van de VOC geworden in de strijd rond de nalatenschap van de sultan in Bantam, waar de Sheikh terechtkwam nadat de politieke situatie in Makassar niet meer veilig was. Toen de situatie in Bantam hem ook niet meer goed gezind bleek, vluchtte hij naar de bergen om vervolgens terug te keren naar Makassar om zijn strijd vandaar uit voort te zetten tegen het koloniale regime.[5]
In december 1683 werd Sheikh Yusuf echter tot overgave gedwongen. Hij werd door de Nederlanders naar Batavia gebracht, waar hij moest wachten op een strafrechtelijk pardon. Die werden doorgaans gegeven aan verdachten met een hoge status.[6] Het pardon bleef echter uit toen hij verdacht werd van het beramen van een ontsnappingspoging om zich vervolgens te voegen bij islamitische volgelingen, die “alles hetgene hij voorsloeg voor heijlig ende welgedaen” zouden aannemen, waardoor “dit gensche eijland weder in vlam en vier van oorlog stond ontstoken te werden”. [7]
Het Nederlandse bestuur in Batavia (huidige Jakarta, Indonesië) was bang voor de moslims in de omgeving die Sheikh Yusuf zagen als heilige. Zij zouden door hem beïnvloed kunnen worden en zo grote problemen voor de Compagnie kunnen veroorzaken. De Raad besloot hierop Sheikh Yusuf naar Colombo (Sri Lanka) te verplaatsen. Ook in Colombo bleek het echter te onrustig te zijn en had de Sheikh te veel “Mohammedaanse” aanhangers, waardoor in 1693 de Gouverneur-generaal van de Kaap Simon van der Stel werd ingelicht door de Gouverneur-Generaal van Batavia over het besluit van de Hoge Regering om Sheikh Yusuf naar de Kaap de Goede Hoop (huidige Zuid-Afrika) te verschepen.[8]
Vanwege zijn afkomst werd Sheikh Yusuf, samen met zijn 49 volgelingen buiten de Kaap geplaatst ter voorkoming van rebellie. Deze plek, Zandvliet genaamd, ontpopte zich snel tot een toevluchtsoord voor weggelopen slaafgemaakte personen. Het is de plek waar de eerste coherente moslimgemeenschap zich in Zuid-Afrika vestigde. Sheikh Yusuf wordt daarom gezien als de pionier van de islam in Zuid-Afrika. Hij zou stiekem tot slaafgemaakte personen inwijden in zijn Khalwati-orde. Ondanks een verbod op islamitische religieuze diensten te vinden in het Plakkaatboek uit 1602-1811: “Verbod voor Mahomedanen tegen het houden van publycque ofte secrete by een compsten tottet exerceeren van hare Mahomethise dienst”.[9] Over deze islamitische praktijken is niets te vinden in de strafrechtelijke processtukken van de Kaap.[10] De gebruiken werden dus stiekem nageleefd of het verbod werd niet gehandhaafd.
Het betekent niet dat moslims op de Kaap hun religie niet konden en deden praktiseren, daarvoor ligt het bewijs in het heden. Sommige religieuze rituelen en praktijken van toen worden namelijk nu nog gepraktiseerd. Vandaag de dag zijn elementen van de praktijken van de aloude Khalwati-orde aanwezig in de islamitische samenleving in Zuid-Afrika. Zo wordt een religieuze ceremonie gevolgd door een feestmaaltijd, genaamd Merang, nog steeds uitgevoerd. Merang is net zoals Rampies sny een praktijk die nu alleen nog maar voorkomt in de Zuid-Afrikaanse moslimgemeenschap en zijn origine kent in Indonesië. Rampie-sny is het snijden, parfumeren en uitdelen van sinaasappelbladeren op de geboortedag van de Profeet Mohammed (Mawlood an-Nabi).[11]
Sheikh Yusuf stierf een natuurlijke dood in 1699 te Zandvliet. Ter ere van de Sheikh kreeg de plaats de naam Makassar. Hij werd ter plekke geëerd met een decoratieve moslimtombe die nog altijd veel bezoekers trekt. In 1997 kwamen de toenmalige president van Zuid-Afrika Nelson Mandela en Indonesische president Soeharto samen bij een gedenkplaats gewijd aan hun gedeelde nationale held: Sheikh Yusuf.
[1] https://www.unesco.nl/nl/memory-world/archieven-van-de-verenigde-oost-indische-compagnie
[2] Een consortium bestaande uit het Huygens ING, de Vrije Universiteit, het Nationaal Archief, het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis en het KNAW Humanities Cluster ontwikkelt in de periode 2021-2026 een digitale wetenschappelijke infrastructuur die de belangrijkste reeks VOC-rapporten voor geavanceerde nieuwe onderzoeksmethoden ontsluit. Dit project, met de naam GLOBALISE, zal de archieven veel toegankelijker zijn voor een breder publiek.
[3] De Makassar of Makassarese mensen zijn een ethnische groep uit Zuid-Celebes (Sulawesi Selatan), een provincie van het huidige Indonesie.
[4] NL-HaNA, VOC, 1.04.02, inv.nr. 4034. 14 Juni 1694 [Simon van der Stel].
[5] Ward, K., Networks of Empire. Forced Migration in the Dutch East India Company (New York,
2009), 201-204.
[6] Böeseken, A. J., Simon van der Stel en Sy Kinders (Kaapstad, 1964), 126.
[7] NL-HaNA, VOC, 1.04.02, inv.nr. 699. 12 september 1684 [Willem van Outhoorn].
[8] Böeseken, Simon van der Stel en Sy Kinders, 127.
[9] van der Chijs, J.A. (ed.), Nederlandsch-Indisch plakaatboek, 1602-1811. Vol. 9. (Landsdrukkerij, 1900), 392.
[10] NL-HaNA, VOC, 1.04.02, inv.nr. 10993 en Inv.nr. 10994. Tussen 1695 en 1707 zijn de kopie- criminele processtukken van de Raad van Justitie van Kaap de Goede Hoop afwezig in het Nationaal Archief.[11] Davids, A., The Mosques of the Bo-Kaap. A social history of Islam at the Cape (Kaapstad, 1980). 33-34.