Hét geheugen van Nederlandse moslims

Het Moslim Archief (MA) is een historisch archief en cultureel-educatief centrum  voor het cultureel en religieus erfgoed van Nederlandse moslims. 

Het is een verzamelplek waar je de rijke geschiedenis van moslims ín en mét Nederland terugvindt. Bij ons vind je een schat aan verhalen, herinneringen en ander erfgoed van diverse moslims. Wij leggen het vast voor jou en voor de volgende generaties Nederlanders in de breedste zin. Dit geeft je inzicht in hoe diep de wortels zijn van islam en moslims in Nederland. 

Hieronder volgt waarom het Moslim Archief is opgericht:

1. Om een sterke behoefte te vervullen vanuit de Nederlandse samenleving, inclusief de Nederlandse moslims gemeenschap om hun eigen cultureel en religieus erfgoed vast te leggen;
2. Om het Nederlands (levensbeschouwelijk) archievenlandschap completer te maken;
3. Om Nederlands lange geschiedenis met islam en moslims meer onder de aandacht te brengen;
4. Om de historisch-culturele invloed van de Islam en moslims op Nederland meer onder de aandacht te brengen;
5. Om de superdiversiteit van Nederland, inclusief die van de Nederlandse moslimgemeenschap(pen), meer onder de aandacht te brengen.

Hieronder volgt een korte toelichting van deze vijf punten. Daaronder volgt in het kort het doel van het Moslim Archief en korte teksten over de waarde van het archief op cultureel, religieus en historisch gebied voor Nederland.

Allereerst leeft er in de Nederlandse samenleving breed de behoefte om als samenleving inclusiever te worden in hoe we met diversiteit omgaan. Dit inclusieve besef groeit ook in hoe we kijken naar onze geschiedenis en ons cultureel erfgoed. Er is een groeiende wens om het collectieve geheugen van Nederland te verruimen door verschillende gemeenschappen een plaats te geven in het archievenlandschap. Het Moslim Archief komt aan deze vraag tegemoet door dit vanuit de moslimgemeenschap(pen) te bewerkstelligen. Daarbij staat het Moslim Archief open voor samenwerking met verschillende partijen, zoals andere archieven, diverse maatschappelijke organisaties en universiteiten.

Daarnaast is er vanuit de Nederlandse moslimgemeenschap(pen) zelf ook een sterke behoefte om het eigen cultureel en religieus erfgoed vast te leggen en te bewaren voor toekomstige generaties. In het verleden zijn er pogingen gedaan om dit erfgoed van Nederlandse moslims in andere archieven vast te leggen, om deze bestaande archieven diverser te maken. Die pogingen schieten echter steeds te kort of komen niet van de grond. Eén van de redenen is dat de moslimgemeenschap(pen) zelf niet of onvoldoende betrokken worden, of zichzelf niet herkennen in de betreffende archieven. Het Moslims Archief heeft meer kans op slagen omdat dit een initiatief is vanuit de Nederlandse moslimgemeenschap(pen) en het pro-actief werkt aan een breed draagvlak binnen de verschillende moslimgemeenschappen door deze actief te benaderen en te betrekken.

Een Moslim Archief vult ook een gat in het Nederlands archievenlandschap waar een groot aantal archieven langs levensbeschouwelijke lijn is georganiseerd. Zo bestaat er het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis, (I.I.S.G.) met een socialistische / sociaaldemocratische achtergrond, het Katholiek Documentatie Centrum (KDC) met een katholieke achtergrond, het Historisch Documentatiecentrum voor het Nederlands Protestantisme (HDC) met een protestants-christelijke achtergrond, en het Joods Cultureel Kwartier (JCK) met een Joodse achtergrond. Daarnaast kent Nederland een aantal voor ons inspirerende archieven dat onderbelicht erfgoed van bepaalde minderheidsgroepen verzamelt en onder de aandacht brengt, zoals The Black Archives (zwart erfgoed), Nationaal Instituut Nederlands Slavernij Verleden en Erfenis (NINsee) en Atria (kennisinstituut voor emancipatie en vrouwengeschiedenis). Nu is de tijd gekomen dat ook de Nederlandse moslimgemeenschap hier een plek inneemt en een eigen archief opbouwt om het Nederlands archievenlandschap completer te maken.

Het Moslim Archief wil Nederlands lange geschiedenis met islam en moslims meer onder de aandacht te brengen. 

Veel Nederlanders weten bijvoorbeeld niet dat de ontstaansgeschiedenis van Nederland direct met moslims te maken heeft, omdat er in de 17e eeuw een alliantie werd gevormd tussen Nederland aan de ene kant en Marokko en het Ottomaanse rijk aan de andere kant om samen tegen het katholieke Spanje te strijden, dat in die tijd over Nederland heerste. Van die tijd stamt de bekende slogan: ‘Liever Turks dan Paaps(Katholiek)’. Hoewel er in de geschiedenis zeker ook periodes van strijd waren tussen Nederland en moslimrijken (denk aan de kruistochten, VOC/WIC kolonialisme, zeeslagen, ‘barbarijse kapers’) waren er dus ook periodes van vrede met handels- en politieke betrekkingen tussen (christelijk) Nederland en de moslimwereld.

Vanaf de 17e  eeuw waren om die reden Ottomaanse, Perzische en Marokkaanse diplomaten, ambassadeurs en handelaren in Nederlandse steden te vinden. Later werd door de kolonisatie van Indonesië (‘Nederlands-Indië’ vanaf 1816 ) het Nederlands koninkrijk zelfs één van de grootste moslimrijken ter wereld! In de koloniale tijd was er ten gevolge hiervan ook een kleine Indonesische gemeenschap op Nederlandse bodem woonachtig en er waren tientallen tot de islam bekeerde (autochtone) Nederlanders. De meeste Nederlandse moslim onderdanen woonden toen echter vooral in de Nederlandse koloniën (huidige Indonesië, Zuid-Afrika, Suriname), omdat vrij reizen meestal niet was toegestaan voor gekoloniseerde onderdanen.

In de tweede helft van de 20e eeuw steeg het aantal moslims op Nederlandse bodem aanzienlijk, met name door migratie ten gevolge van dekolonisatie van Indonesië en Suriname, en door de komst van arbeidsmigranten en vluchtelingen uit moslimlanden. Momenteel is de islam ná het christendom de grootste religie in Nederland. 

Het Moslim Archief wil de historisch-culturele invloed van de Islam en moslims op Nederland meer onder de aandacht te brengen. 

Historisch-cultureel heeft de islamitische wereld namelijk een sterke invloed gehad op West-Europa, en dus ook op de Nederlandse cultuur. Dit zien we terug in de taal waar woorden als ‘cijfer’ (sifr betekent ‘nul’ in het Arabisch), ‘suiker’, ‘koffie’, ‘oranje’, ‘caravan’, ‘schaakmat’, ‘safari’, ‘benzine’ en ‘alcohol’ een Arabische herkomst hebben. Ook in de wiskunde zien we de invloed, waar het getalsysteem (‘Arabische cijfers’) is overgenomen en ‘algebra’ verwijst naar de Perzische wiskundige Al-Khwarizmi, de vader van de algebra. De Europese middeleeuwen waren de bloeiperiode van de islamitische wereld, waar vele wetenschappelijke uitvindingen en ontdekkingen werden gedaan die ook van invloed waren op ontwikkelingen in (West-)Europa. De islamitische beschaving heeft vanuit kenniscentra in onder meer Al-Andalous (‘Islamitisch Spanje’) en Sicilië bijgedragen aan de komst van de Renaissance en Verlichting in Europa. Daarbij fungeerde de islamitische beschaving niet enkel als doorgeefluik van Grieks erfgoed – filosofie, geneeskunst, astronomie, wiskunde – maar leverde ook vele originele en vernieuwende bijdragen. Helaas wordt deze islamitische erfenis van Europa vaak vergeten en ontbreekt deze grotendeels in het collectieve Nederlandse geheugen. 

Het Moslim Archief wil de superdiversiteit van Nederland inclusief die van de Nederlandse moslimgemeenschap meer onder de aandacht brengen. 

Superdiversiteit is een begrip dat de realiteit beschrijft dat Nederland niet (meer) bestaat uit diverse min of meer homogene groepen (voorheen ‘multiculturele samenleving’ genoemd), maar dat er een grote diversiteit binnen de diversiteit bestaat en het opdelen van bevolkingsgroepen in termen van ‘meerdheid’ en ‘minderheid’ steeds moeilijker wordt. 

Wat betreft de Nederlandse moslimgemeenschap, deze heeft vanwege de grote etnische diversiteit een grote culturele rijkdom. Nederlandse moslims zijn ook superdivers, dat wil zeggen dat zij naast cultuur en etniciteit ook verschillen in leeftijd, gender, mate en vorm van religiositeit, politieke voorkeur, opleiding, sociale klasse. Nederlandse moslims zijn daardoor niet in één categorie te vangen. De vele verschillende verhalen en perspectieven van Nederlandse moslims ontbreken echter nog vaak in het publieke domein. Er wordt meer óver dan mét Nederlandse moslims gesproken. Regelmatig is er ook sprake van achterstelling, racisme en islamofobie. Tevens worden Nederlandse moslims als permanente nieuwkomers gezien. Dit alles maakt dat vele opgroeiende Nederlandse moslims soms niet het gevoel hebben dat ze onderdeel zijn van de Nederlandse samenleving, er echt bijhoren. Dit geldt ook voor hun geschiedenissen en hun perspectieven, die we nog onvoldoende terug kunnen zien in het Nederlandse collectieve geheugen en in het publieke debat. Mede hierdoor is er een onjuist beeld ontstaan over islam en moslims in Nederland. Het is daarom nu tijd voor Nederlandse moslims om hun eigen verhalen te vertellen, vast te leggen, te delen en samen met medeburgers de geschiedenis van de toekomst te creëren. 

Het doel van Moslim Archief is vierledig (zie voor uitgebreide toelichting van deze vier punten: Missie & Visie onder het kopje ‘Over NMA’):

1. Het op een centrale plaats verzamelen van de rijke geschiedenis en cultureel en religieus erfgoed van moslims ín en mét Nederland, door dit erfgoed van Nederlandse moslims vast te leggen, vergroten we het Nederlands cultureel en religieus erfgoed en bewaren we het als een schat voor volgende generaties Nederlanders, in de breedste zin.

2. Het completer maken van het collectieve geheugen van Nederland, door het toegankelijk maken en ontsluiten van het cultureel en religieus erfgoed van Nederlandse moslims voor een divers publiek, en door inzicht te geven in hoe diep de wortels zijn van islam en moslims in Nederland. Dit zal bijdragen aan een inclusievere samenleving. 

3. Het vergroten van het zelfbewustzijn van Nederlandse moslims door hun eigen geschiedenis(sen) en cultureel en religieus erfgoed beter te leren kennen. Dit zal ertoe bijdragen dat zij hun eigen plek in de Nederlandse samenleving met meer vertrouwen toe eigenen, en op basis van een gedeelde geschiedenis met andere culturen, levensbeschouwelijke tradities en landen van herkomst meer samen zullen werken met anderen aan een gelijkwaardige gedeelde toekomst.

4. Bijdragen leveren aan de (academische) studie van islam en moslims in Nederland (en oud-koloniën) door het centraal toegankelijk maken van een schat aan studiemateriaal en historische bronnen.

Het Moslim Archief wil Nederlandse moslims stem geven, om hun verhalen te laten horen en hun familiegeschiedenissen te delen, met elkaar én met de rest van Nederland.

Onze droom is dat we in Nederland meer mét elkaar dan óver elkaar gaan spreken. En met dit initiatief streven we ernaar dat de persoonlijke verhalen en verschillende perspectieven van Nederlandse moslims breed omarmd worden als onderdeel van het collectieve geheugen van Nederland.  

Het Moslim Archief wil het  bewustzijn vergroten over de culturele en religieuze rijkdom van Nederland, waar Nederlandse moslim gemeenschap(pen) en individuele moslims aan (hebben) bij(ge)dragen. 

Nederlandse moslims zijn onderdeel van onze samenleving, leveren op verschillende vlakken hun bijdragen en zijn te vinden in vele lagen en (sub)culturen van de bevolking. Zo’n 5 a 7% van de Nederlandse bevolking heeft een moslimachtergrond en de islam is daarmee de tweede grootste religie van Nederland (CBS, 2020; Pew Research Center, 2017).  De Nederlandse moslimgemeenschap is cultureel en etnisch zeer divers. De meeste Nederlandse moslims zijn in Nederland geboren (SCP, 2018). Een groot deel van hen heeft (voor)ouders met een migratieachtergrond. Daarvan zien we ook weer diverse achtergronden; een deel is als expat gekomen (arbeidsmigranten uit voornamelijk Turkije en Marokko), een ander deel heeft een dekolonisatie achtergrond (Indonesië en Suriname). Andere Nederlandse moslims hebben moeten vluchten (bijv. uit Bosnië, Irak, Syrië, Afghanistan, Somalië, Iran, Palestina), en weer anderen zijn voor studie, werk of liefde naar Nederland gekomen. Verder zijn er in Nederland ook moslims met bijvoorbeeld een Indiase, Pakistaanse, Algerijnse, Tunesische, Soedanese, Egyptische, (autochtone) Nederlandse of gemengde achtergrond. Nederlandse moslims hangen ook verschillende religieuze (sub)stromingen of  bewegingen aan. De grootste groep Nederlandse moslims bestaat uit soennieten, maar er zijn daarnaast ook sjiieten, alevieten en ahmadiyya’s. Daarbinnen en daarnaast zijn weer allerlei substromingen, bewegingen, interpretaties en geloofsbelevingen, die kunnen variëren van heel behoudend tot heel vrijzinnig, op verschillende geloofsaspecten en in verschillende combinaties. Er zijn bovendien Nederlandse moslims die zich tot geen enkele (sub)stroming rekenen en er zijn Nederlanders voor wie het moslimzijn enkel een cultureel element van de identiteit is. De Nederlandse moslim is kortom niet in één categorie te vangen. Dat geldt overigens ook voor andere religies in Nederland, zoals het christendom en jodendom, die intern ook heel divers zijn. En als we ver genoeg in de tijd terug gaan, blijkt het overgrote deel van de Nederlanders een migratieachtergrond te hebben. Migratieverhalen herinneren ons aan een gedeeld verleden, met fascinerende en soms ook pijnlijke verhalen, én inspireren ons tegelijkertijd om te geloven in een positieve gezamenlijke toekomst in Nederland.

Het Moslim Archief wil het  bewustzijn vergroten over de historische rijkdom van Nederland, waar Nederlandse moslim gemeenschap(pen) en individuele moslims aan (hebben) bij(ge)dragen. 

De geschiedenis van Nederland met moslims begint niet – zoals vaak wordt gedacht – bij de onafhankelijkheid van Indonesië en Suriname, noch bij de expats of arbeidsmigranten uit Turkije en Marokko in de jaren ‘60 van de vorige eeuw, maar veel eerder. Nederland kent een lange geschiedenis met moslims en islamitische tradities. Dan hebben we het niet enkel over de kruistochten, die al in het collectieve geheugen gegrift zijn. Wat minder bekend is, is dat er in de 17e eeuw al handelaren en diplomaten uit het Ottomaanse Rijk, Perzië en Marokko op Nederlandse bodem verbleven. Later werd het Nederlands koninkrijk door de kolonisatie van het huidige Indonesië (Nederlands-Indië) eeuwenlang zelfs één van de grootste moslimrijken ter wereld. In vrijwel al zijn koloniën (Indonesië, Zuid-Afrika, Sri Lanka, Surat (India), Suriname en de Antillen) had(den) had Nederland en/of de VOC/WIC te maken met moslim-onderdanen en moslim slaafgemaakten. Er waren momenten van strijd met de islamitische wereld, maar er waren ook perioden van vrede, diplomatieke en handelsbetrekkingen tussen bijvoorbeeld Nederland enerzijds en het Ottomaanse rijk, Perzië en Marokko anderzijds. Daarnaast kan men stellen dat de islamitische wereld heeft bijgedragen aan de totstandkoming van de Renaissance en Verlichting in Europa.

Deze gedeelde  geschiedenis is echter maar weinig in het Nederlandse collectieve bewustzijn doorgedrongen, inclusief Nederlandse moslims (van allerlei komaf) die deze gedeelde geschiedenis ook vaak niet kennen. Wel heersen er in de politiek, media en maatschappij uitgesproken negatieve opvattingen over de islam en moslims in Nederland (en daarbuiten). Om deze dominante negatieve houding ten opzichte van islam en moslims in Nederland beter te begrijpen, maar ook te ontkrachten, is het nodig met een andere blik te kijken naar het verleden, en daarin het gezamenlijke te benadrukken, met aandacht voor zowel de mooie als de pijnlijke en zwarte bladzijden van de geschiedenis. Het vraagt om het herschrijven en nuanceren van ons beeld  van ons gezamenlijk verleden dat historisch vooral eenzijdig, (west-)eurocentrisch en koloniaal is benaderd. Dit werkt door in hedendaagse benaderingen van islam en moslims. Om tegenwicht te bieden aan deze dominante (west-)eurocentrische of koloniale benaderingen is het cruciaal dat Nederlandse moslims zelf een centrale rol nemen en hun eigen verhalen en perspectieven gaan delen. Het NMA wil dit doen door het verzamelen en presenteren van hun erfgoed, in de vorm van onder meer verhalen, perspectieven, documenten en artefacten. Dit zal bijdragen aan het creëren van meer begrip voor diversiteit en dat zal de sociale cohesie in Nederland versterken. Immers: het kennen en erkennen van een gezamenlijke geschiedenis legt de basis om met vertrouwen aan een gezamenlijke toekomst te werken. 

Het Moslim Archief zal ook academisch – voor o.a. historici, sociologen, antropologen en religiewetenschappers – van grote waarde zijn, omdat het toegang verschaft tot een rijkdom aan studiemateriaal en historische bronnen. Tevens door een brugfunctie te vervullen tussen de academische wereld en de Nederlandse moslimgemeenschap(pen).  Die gemeenschap is, in haar grote diversiteit, drager van culturele en religieuze rijkdommen. Het zal een platform zijn waar leerlingen, studenten en overige geïnteresseerden van basisschoolniveau tot wo-niveau, stagiaires (hbo en wo) en (PhD en postdoc) onderzoekers terecht kunnen voor onderwijs en onderzoek.