Toen ik enkele artikelen publiceerde over de invloed van de Arabische filosofie op het Europese denken, kreeg ik veel positieve reacties. Veel van deze reacties kwamen van moslims die in Europa of de Verenigde Staten wonen. Decennialang, zo niet eeuwenlang, hebben moslims gehoord dat de islam onverenigbaar is met democratie en moderniteit. Tot op de dag van vandaag lazen ze ook dat moslimfilosofen eigenlijk geen filosofen zijn, maar theologen en dat filosofie, net als democratie en wetenschap in essentie Europees en zelfs christelijk zijn. Sinds de aanslagen van 11 september 2001 zijn deze berichten nog intensiever geworden en wordt de islam een gevaar genoemd voor Europa en zijn tolerante, seculiere samenleving. Dit idee is niet alleen verspreid door extreem-rechtse bewegingen, maar ook door centristische politici, denkers en media.
Sommigen van hen reageerden op mijn artikelen door te zeggen dat er geen invloed was van Arabische filosofen en stuurden een link mee naar het boek Aristote au Mont Saint-Michel van Sylvain Goughenheim. Toen ik het boek las, was ik verrast, niet alleen door de stelling, maar ook door de afwijzende toon. Volgens Goughenheim bestond er niet zoiets als Arabische filosofie en hadden de vertalingen van het Arabisch naar het Latijn een zeer marginale invloed. Zijn conclusie is heel duidelijk: Europa is en was altijd Grieks-Romeins en joods-christelijk. Ik was net zo verbaasd over de massale wetenschappelijke reacties op het boek, die allemaal zeiden dat Goughenheim zijn feiten verkeerd had. Het lijdt geen twijfel dat deze aanvallen op Goughenheim eigenlijk hebben geholpen om zijn ideologisch geïnspireerde boodschap veel verder te verspreiden dan anders het geval zou zijn geweest. De eerste les die we dus hebben geleerd is dat het aanvallen van ideeën ook vandaag nog helpt om ze te verspreiden.
Voor degenen die vaak Facebook gebruiken, is dit misschien niets nieuws. Donald Trump en zijn volgelingen surfen al jaren op de golven die worden veroorzaakt door aanvallen op hun ideeën. De Islamitische Staat of ISIS begreep dit ook heel goed. Een foto van het gezicht van een zelfmoordaanslag pleger op de voorpagina van elke krant in de wereld, maakte van deze aanslagpleger een held in de ogen van de “ellendigen der aarde” om Franz Fannon’s boektitel te gebruiken. Het hielp ISIS zeker om meer strijders en meer zelfmoordterroristen te rekruteren.
Om terug te komen op het debat tussen de zogenaamde minimalisten en maximalisten over de invloed van de Arabische filosofie in Europa. Ik hoop dat het duidelijk is uit mijn onderzoek dat de woordkeuzes zoals “Latijns Averroïsme” of “heterodox Aristotelianisme” ideologische keuzes zijn. Op een gegeven moment begon ik me af te vragen of ik dit proefschrift wel aan het schrijven was “sine ira et studio” om Tacitus te citeren? Ben ik echt neutraal en objectief? Of heb ik vanaf het begin van mijn onderzoek één kant gekozen, namelijk de maximalistische kant, om mijn gelijk te halen? Heeft Van Steenberghen gelijk als hij beweert dat de maximalisten (en dus waarschijnlijk ikzelf) de rol van de Arabische filosofen overdrijven? Het is een vraag die moeilijk te beantwoorden is. We kunnen ons afvragen of het überhaupt mogelijk is om neutraal te zijn in filosofisch en historisch onderzoek? Ik denk eigenlijk dat neutraliteit niet mogelijk is, maar objectiviteit wel. Tijdens mijn onderzoek ben ik tot conclusies gekomen die ik nooit had verwacht. Ik hoop dat dit betekent dat ik heb geprobeerd de feiten en de teksten voor zichzelf te laten spreken en dat dit heeft geleid tot objectief onderzoek, zonder aanspraak te maken op neutraliteit.
De derde en misschien wel belangrijkste les die ik heb geleerd, is dat Samuel Huntingtons theorie van de botsing der beschavingen misschien niet helemaal verkeerd is, maar tegelijkertijd gevaarlijk kortzichtig en eenzijdig. Het is niet helemaal verkeerd, want we zien inderdaad voortdurend botsingen in de zogenaamde grensgebieden zoals de Balkan of de zuidelijke Kaukasus. Het is ook waar dat er meer spanningen zijn in multiculturele steden zoals Brussel dan in meer monoculturele steden zoals bijvoorbeeld Brugge. Maar als we naar de geschiedenis van ideeën kijken, kan ik niet anders dan opmerken dat multiculturele steden of regio’s niet alleen botsingen van beschavingen hebben gekend (de term op zich verdient al een verhandeling), maar ook een botsing van ideeën. Als we de belangrijkste centra van de filosofie nemen, Athene, Alexandrië, Harran, Bagdad, Cordoba, Parijs, dan zien we dat het altijd kruispunten van culturen of beschavingen waren.
Athene kon het eerste echte hoogtepunt van de filosofie worden dankzij de absorptie van ideeën uit Egypte, Chaldea en het Perzische rijk. Alexandrië was de belangrijkste haven en het belangrijkste handelscentrum in het Middellandse Zeegebied. Harran was een stad op de grens van het Byzantijnse rijk en het Sassanidische rijk, met een mengeling van christelijke, ketterse, heidense en Zoroastrische ideeën. Bagdad was een intellectuele marktplaats van Griekse, Nestoriaanse, Syrische, Arabische en Indiase ideeën. Cordoba was een andere grensstad tussen het islamitische zuiden en het christelijke noorden, waar moslims, joden en christenen ideeën uitwisselden. Tot slot werd Parijs het intellectuele centrum van Europa dankzij de introductie van de Arabische filosofie, die tot een enorm debat leidde. De steden en regio’s waar de zogenaamde botsing van beschavingen plaatsvindt, zijn en waren vaak de plaats waar nieuwe ideeën geboren en gevormd werden. Dit zou waarschijnlijk meer benadrukt moeten worden in het debat over samenleving en identiteit.
Voor de laatste les die ik geleerd heb, wil ik terugkomen op het begin van mijn post-scriptum. Door filosofie te definiëren als Europees en christelijk zoals Heumann deed, of als Grieks-Romeins en joods-christelijk zoals Goughenheim deed, creëer je een verkeerd beeld van de geschiedenis van de filosofie. Al onze ideeën hebben een fascinerende reis van duizenden jaren door verschillende continenten en culturen gemaakt. Er moet nog veel onderzoek worden gedaan naar deze filosofische reis. We weten nog niet wat de Egyptische invloed was op Pythagoras of Plato. We weten nog niet of Avicenna ook beïnvloed werd door de vele Boeddhistische tempels in Bukhara, waar hij woonde. Was het ware geluk van al-Farabi beïnvloed door Indiase ideeën?
Hoewel er nog veel werk moet worden verricht, weten we vandaag de dag dat de Arabische filosofie een fundamentele rol heeft gespeeld in de reis van de filosofie in het algemeen en in het Europese filosofische ontwaken van de 13e tot de 16e eeuw. De moslims van vandaag in Europa, of mensen met een islamitische of Arabische achtergrond moeten niet worden weggezet als “vreemd” aan de Europese cultuur of beschaving. Hun voorouders hebben wezenlijke bijdragen geleverd aan wat we de Grieks-Arabisch-Latijnse filosofie zouden moeten noemen, die de manier waarop we vandaag denken hebben gevormd. Als we dit allemaal zouden erkennen, zou dat ook de manier waarop we in de 21e eeuw in Europa samenleven kunnen veranderen.
Bron: paragraaf uit Koert Debeuf, Damnatio memoriae: On Deleting the East from Western History, New England Journal of Public Policy, Volume 32 Issue 2 Article 8, 11 april 2020. Vertaling Rudi Holzhauer. Hier is deze Column in pdf formaat.
